دگرباوران

مارتین لوتر؛ سازش ناپزیر اما اصلاح طلب

احمد تاج الدینی

31 اکتبر 1517-درست 500 سال پیش- مارتین لوتر راهب و استاد الهیات دانشگاه ویتنبرگ آلمان، 95 تز انتقادی خود را نسبت به بخشی از نظریات الهیاتی و سنت های عملی کلیسای کاتولیک منتشر کرد. هدف او نه انقلابی در الهیات مسیحی بود و نه انشعاب در کلیسای یکپارچه کاتولیک.

او می خواست سنت های نظری و عملی کلیسای کاتولیک را در چارچوب الهیاتی اصلاح کند. به این سبب به واکنش او پروتست(اعتراض) گفته می شود، پروتستی که به اصلاح اعمال کلیسا که شکل الهیاتی به خود گرفته بود بیانجامد و نه انقلاب در دین مسیحی. لذا باور های اصلی دینی مانند باور به خدا، باور به مسیح در مفهوم تثلیثی-پدر، پسر، روح القدس- در تزها و نظرات مارتین لوتر دست نخورده می مانند. لوتر با ادبیاتی الهیاتی انتقادهایش را بیان می کند. تسلط او بر ادبیات و صراحت در انتقاد، کلام او را برای مخاطبانش جذاب می کرد. اما برای فهم این الهیات و اصلاحات دینی-پروتستانی- و تحولاتی را که منجر به آن شد و یا پس از آن برآمد کرد، بایستی به حوزه های خارج از الهیات رجوع گردد- رجوع به اقتصاد، سیاست، فلسفه اخلاق و رخ دادهای اندیشه ای و فرهنگی آن زمان. بویژه نقش صنعت تازه به دوران رسیده چاپ در پیش برد نظرات اصلاح دینی اهمیت ویژه دارد. اعتراض های لوتر و هم فکرانش قدرت پاپ و بازی های سیاسی در پس اتوریته کلیسا، و سوء استفاده مالی از مردم به نام دین و خدا، رواج تزویر و استاندارد دوگانه اخلاقی را هدف قرار می داد. پاپ به جای پاسخ به اعتراض و انتقادها، لوتر را سلب صلاحیت کرد. لوتر نیز با ادبیات قوی خود با بهره گرفتن از صتعت جدید چاب، استدلال هایش را بطور گسترده به اطلاع مردم می رساند. دکترین لوتر ساده بود و این گونه خلاصه می شد: تمام سنت ها و اعمال کلیسای کاتولیک که ریشه در انجیل ندارند باطل و بیهوده است. بر این اساس خواستار آن بود که یک خانه تکانی همه جانبه در الهیات قطور و سنگین کلیسا انجام شود. این خانه تکانی به این معنا بود که کلیه راه های درآمد کلیسا که ساخته و پرداخته کشیشان برای سرکیسه کردن مؤمنان بود باید مسدود می گردید. قبول اعتراض های لوتر به این معنا بود که کلیه ساخت الهیاتی و هیراشی قدرت در کلیسا که به تدریج ظرف هزار و پانصد سال شکل گرفته بود، یکی یکی باید از هم باز می شد و بسیاری از قطعات این ماشین دست ساز بدور ریخته می شد.

اعتراض علیه کلیسای کاتولیک ضرورت زمان بود و تنها به لوتر نیز محدود نمی شد، در نقاط مختلف اروپای غربی و شمالی کلیسای کاتولیک مورد انتقادات مشابه قرار گرفت. پافشاری معترضان در خواسته هایشان و مقاومت سرسخت پاپ و کلیسای کاتولیک، دنیای یکپارچه کاتولیک ها را به دو بخش متخاصم تقسیم کرد.

دو نگاه به لوتر و اصلاح دینی

بعضی اصلاح دینی را از آن جهت که به آزادی از ستم کلیسای کاتولیک انجامیده است می ستایند، و لوتر را نیز الگویی می دانند که تحولات فکری و سیاسی سده های بعدی اروپا مانند آزادی و دمکراسی مدیون اوست.

بعضی هم نظر مخالف با لوتر و اصلاح دینی دارند. آنها معتقدند که لوتر و اصلاحات او فاجعه ای برای اروپا بود. نظریات لوتر و پروتستانیسم موجب جنگ های خونین مذهبی در سده های 16 و 17 گردید و میلیون ها انسان قربانی تفرقه دینی که لوتر باعث و بانی آن بود گردید. بویژه که پروتستانیسم با وجود کنار گذاشتن ساختار کلیسای کاتولیک، به آزاد سازی انسان آنطور که مدعی آن بود دست نیافت. آنچه رخ داد، اتحاد پروتستان ها با دولت های خودکامه بود که در آنها دولت های مستبد با قدرت بیشتری آزادی را سرکوب می کردند. کلیساهای دولتی پروتستان وسیله ای شدند برای توجیه قدرت در دولت های دنیوی.

فکر اصلاح دینی در اسلام

فاجعه هایی که اسلام گرایان بویژه در چهل سال اخیر برای مردم کشورهای خودشان بوجود آورده اند، این فکر را مطرح کرده است که آیا یکی از علل بازگشت خشونت دینی در کشورهای اسلامی در دوران جدید این نبوده است که این دین در سده های گذشته دست نخورده مانده و اصلاحات لازم در آن صورت نگرفته است؟ راه برون رفت از شر حکومت دینی آیا اصلاح دین نیست؟

به نظر نگارنده تا آنجا که مساله به سیاست باز می گردد، چنین اصلاحی ملازمه با گذار کشور از دیکتاتوری موجود به دمکراسی ندارد. ما امروز در دوره ای زیست می کنیم که 500 سال از زمان لوتر فاصله گرفته است. در این پانصد سال اندیشه های روشنگر منفک از مباحث الهیاتی سرنوشت بشر را رقم زده و می زنند. طبیعی است که مومنان هر دینی آزادند که در دین و روش های سنتی دینی خود تجدید نظرکنند. اما چنانچه این تجدید نظر طلبی های دینی بخواهد وسیله ای برای ورود دین با چهره ای دیگر به دنیای سیاست باشد، فاجعه دخالت دین در سیاست و امر دولت باز هم تکرار خواهد شد. خدمتی که تجدید نظر طلبان دینی در ایران می توانند بکنند آن است که به باورمندان مسلمان اکیدا توصیه کنند که : در کار گلاب و گل حکم ازلی آن بود – کان شاهد بازاری واین خانه نشین باشد. دین را در خانه های دل هایشان محفوظ و محبوس بدارند و کاری به امر دولت نداشته باشند. بویژه که انشعابات دینی در دنیای اسلامی تا سده چهارم هجری پس از مباحث بسیار پر دامنه مکاتب متعدد کلامی-الهیاتی- وظیفه خود را انجام داده اند، و کار زیادی برای آیندگان باقی نگذاشته اند.

احمد تاج الدینی

اول. نوامبر 2017